علامه بزرگوار ابن فهد برای صدقه پنج قسم بیان كرده است:
صدقه در مال، در جاه، در عقل، در زبان، ‌در علم.[1]
صدقه در مال، معلوم است و اما در جاه: تصورش به این است كه برای دیگری در راه خدا شفاعت كند، و در عقل: در مشورت كمك نماید، و در زبان:‌در میان مردم به اصطلاح برخیزد، و در علم: روشنگر افكار مردم شود.
و باید متوجه بود كه صدقه در مال، تنها پنج ریال یا یك تومان دادن به فقیر و مسكین نیست، بلكه جامعه از این مال یا به نحو وجوب و یا بطور استحباب، حقی دارد؛ بنابراین از این اموال، شخص مسلمان باید جامعه را بهره مند سازد، كتابهای دینی چاپ كرده، در دسترس قرار دهد، كتابخانه، بیمارستان، زایشگاه، پل، جاده، و حمام بسازد و صدها امر دیگر كه در خدمت بندگان خدا قرار می گیرد، انجام دهد.
معنای فقیر و مسكین:
فقیر: كسی است كه محتاج است، ولی سؤال (درخواست) نمی كند، اما مسكین؛ كسی است كه سؤال می نماید و بر این معنی از امام باقر ـ علیه السلام ـ روایتی نقل شده است.[2]
و آیه مباركه: « لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً»[3] روشنگر این مدعاست.
اقسام صدقه
همانطوری كه گذشت، صدقه دارای معنی عامی است كه هم شامل واجبات مانند زكات خواهد شد و هم صدقات مستحبی را می گیرد، بنابراین بی تناسب نیست كه بطور اختصار درباره قسم اول هم بطور خلاصه بحثی شود.
زكات(صدقه واجب):
زكات یكی از فروع دین و از ضروریات اسلام است و منكر آن كافر و نجس است و در اكثر آیات قرآن هر كجا نامی از نماز برده شده، از زكات هم نامی برده شده و فقهای اسلام، در كتب فقهیّه خود، یك فصل مخصوص زكات و بعضی یك جلد درباره آن نوشته اند.
شخصی بنام ثعلبه انصاری خدمت پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ شرفیاب شد، عرضه داشت: از خدا بخواه بمن ثروت زیادی مرحمت كند! حضرت فرمود: صلاح نیست، منحرف خواهی شد، سوگند به آنكه جانم در قبضه قدرت اوست، اگر اراده نمایم كه تمام كوه های دنیا طلا و نقره شود، خواهد شد.
ثعلبه رفت و بار دیگر آمد، قسم خورد و گفت: اگر خدا روزیم كند، تمام حقوق الهی و حقوق همسایگان و مستمندان را می پردازم، حضرت دعا كرده و آنقدر گوسفندان او زیاد گردید كه در شهر نتوانست نگهداری كند.
زمانی كه تهیدست بود، پیوسته در جماعتها حاضر بود، ولی وقتی ثروت او رو به افزایش یافت، كم كم حضور او در جماعت ها كم شد، تا بجایی رسید كه بطور كلی قطع كرد.
خدمت حضرت شرح حال او را گفتند، فرمود: وای بحال ثعلبه! طولی نكشید كه آیه زكات آمد، سرور كائنات برای گرفتن مالیات اسلامی (زكات) به سوی او مأمور فرستاد، در پاسخ مأمور گفت:‌این یا جزیه است یا شبیه به آن، از دیگران بگیرید تا نوبت من شود.
بعد از آنكه از دیگران مالیات گرفتند، نزد او آمدند. حرف خود را تكرار كرد، آنگاه گفت: بروید تا من درباره آن فكری كنم مأمورین حضور پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ رسیدند و جریان را بعرض آن حضرت رسانیدند، فرمود:‌وای بحال ثعلبه! چیزی نگذشت كه آیه نازل شد كه: بعضی از مردم با خدا عهد كردند كه اگر خدا از فضل خود ثروتی به ما عنایت كند، زكاتش را می دهیم و از نیكوكاران خواهیم بود و چون خدا از فضلش به آنها عطا كرد، به آن بخل ورزیده و پشت نمودند و حال آنكه آنان روگردانند.[4]
چون ثعلبه از موضوع مطلع گردید، نزد حضرت رفت، او را نپذیرفت. بعد از رحلت آن سرور نزد خلفاء ثلاثه رفت، آنها هم راهش نداند و در حال كفر و نفاق از دنیا رفت.[5]
آری، ترك واجب گاهی از كفر و ارتداد سر در می آورد، باید كوشید دستورات الهی را موبمو عمل كرد و هیچ تنبلی و سستی نشان نداده و محبت مال را باید از دل بیرون كرد، نكند بگونه ای باشد كه نماز بخواند، حج برود، یا احیاناً روزه بگیرد، اما به زكات كه می رسد، ترك كند كه امكان دارد به سرنوشت ثعلبه ها دچار گردد و در شدت و سختی آن، همین بس كه پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ آن را كفر به خدا به حساب آورده است.[6]
و از علی بن ابیطالب ـ علیه السلام ـ روایت شده كه فرمود: بر شما باد به زكات؛ زیرا از پیامبر شما شنیدم كه می فرمود: زكات پل اسلام است پس هر كه آن را بپردازد، از پل گذشته و هر كه نپردازد،‌در زیر آن محبوس خواهد شد. زكات خشم خدا را خاموش می نماید.[7]
زكات چنانكه در رساله های عملیّه ذكر شده، بر نه چیز واجب می شود: گندم،‌ جو،‌كشمش، خرما، طلا، نقره،‌شتر، گاو و گوسفند.
صدقات مستحبی:
برای اهمیت و عظمت صدقات مستحبی خوبست نخست به حالات انبیاء و ائمه ـ علیهم السّلام ـ بلكه به حالات سایر مؤمنین و افراد خیّر و محسن، نظر افكند كه چگونه از مال خود، در راه خدا بهره مند شده؟ و بوسیله آن چه خدمتهایی به جهان اسلام و مسلمین نموده اند.
روایات در فضیلت صدقه بسیارند كه برای نمونه به بعضی از آنها می پردازیم: علی ـ علیه السلام ـ فرمود: هر كه به عوض و بدل یقین كند، خوب بخشش نماید.[8]
و نیز فرموده: خوشا به حال كسی كه زیادی مالش را انفاق كند و از زیادی گفتارش جلوگیری نماید.[9]
امام باقر از علی بن ابیطالب ـ علیهما السّلام ـ نقل می فرماید كه: آن حضرت فرمود: روزی یك دینار انفاق كردم، رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ به من فرمود: آیا نمی دانی كه صدقه مؤمن از دستش بیرون نمی رود، تا آنكه از دهان هفتاد شیطان آزاد گردد (همه گویند: نده!) و در دست سائل قرار نگیرد، تا نخست در دست خدای بزرگ قرار گیرد، آیا خداوند چنین آیه ای نفرموده: آیا ندانسته اند كه خدا اوست كه توبه را از بندگانش می پذیرد و صدقات را می گیرد.[10]
زمانیكه امام باقر ـ علیه السلام ـ پدر بزرگوارش را غسل می داد، افراد متوجه پینه های دست و پا و پیشانی امام زین العابدین ـ علیه السلام ـ بودند كه در اثر سجده بسیار پینه بسته بود، ولی در پشت شانه نیز اثر پینه ای دیدند، از امام باقر ـ علیه السلام ـ پرسیدند: این اثر چیست؟ حضرت فرمود: اگر بعد از حیات پدرم نبود، نمی گفتم.
روزی بر او نمی گذشت مگر آنكه یكی یا بیشتر از بینوایان را سیر می كرد شب كه می شد، انبان خود را پر می كرد و وقتی دیده ها بخواب می رفت، به در خانه‌ تنگدستان آبرومند رفته، میان آنان تقسیم می فرمود، و آنان نمی دانستند كه آورنده طعام كیست؟[11] صدقات پیمبر و آل او ـ علیهم السّلام ـ آن قدر زیاد است كه خود نیازمند به كتاب مستقلی است و علامه بزرگوار، مجلسی ـ رضوان الله علیه ـ‌ در بحار، یك باب مخصوص برای آن باز نموده است.
فوائد صدقه:
برای صدقه واجب یا مستحب، فوائد بسیاری است كه از خلال روایات و آیات استفاده می شود:
1 . پاداش زیاد اخروی، چنانكه از پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ نقل شده: آگاه باشید هر كه انفاق نماید به صدقه ای، برای اوست به وزن هر درهم، مانند كوه اُحد از نعمت های بهشت.[12]
2 . صدقه در دست پروردگار قرار گیرد، چنانكه از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل شده كه فرمود: هیچ چیزی نیست مگر آنكه فرشته ای بر آن موكل است، جز صدقه، چه آنكه آن در دست خدا واقع می شود.[13]
3 . با صدقه مال كم نخواهد شد، همانطور كه از موسی بن جعفر ـ علیهما السّلام ـ از پدران بزرگوارش از پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ نقل شده كه فرمود: هیچگاه مال انسان با صدقه كم نخواهد شد، پس بدهید و نترسید.[14]
4 . كمر شیطان را می شكند.[15]
5 . مرگ بد را دفع می كند.[16]
6 . عمر را زیاد می نماید.[17]
7 . روزی را زیاد و فقر را برطرف سازد.[18]
8 . شفا و دوای مریض است.[19]
9 . از خطر خرابی محفوظ ماند.[20]
10 . خانه و شهر را آباد سازد.[21]
11 . قضاء حتمی آسمانی را برطرف كند.[22]
12 . از اذیت درنده نگهداری نماید، چنانكه از حضرت رضا ـ علیه السلام ـ نقل شده: در زمان بنی اسرائیل قحطی شدیدی سالیان پی در پی پدید آمد در نزد زنی لقمه نانی بود، آن را در دهان گذاشت، سائلی او را صدا زد، زن گفت: در چنین وقتی ببخشم؟ آن را از دهان بیرون آورد و به سائل داد كه ناگهان بچه كوچك او، در بیابان مورد حمله گرگ قرار گرفت، او را در دهان گرفت و فرار كرد. مادر بدنبال آن می دوید و فریاد می زد، پروردگار جبرئیل را فرستاد، بچه را از دهان گرگ گرفت و به مادر تحویل داد، فرمود: «یا أمه الله»آیا خوشنود شدی؟ این لقمه بجای آن لقمه است.[23]
13 . مالِ‌ انسان را از تصرف اشرار حفظ می كند، چنانكه از پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ روایت شده، هر كه در حالت اختیار مال خود را از خوبان دریغ دارد، خداوند در حالت اضطرار، مال او را نصیب اشرار كند.[24]
14 . هفتاد در از شر و بدی را می بندد.[25]
15 . تجارت سودمندی است، چه در دنیا و چه در آخرت، چنانكه از علی ـ علیه السلام ـ روایت شده: هر گاه گرسنه شدید، با خدا بوسیله صدقه سودا كنید.[26]
16 . ناراحتی فكری وسوسه و ترس را برطرف سازد.[27]

[1] . عده الداعی، ص 44.
[2] . الفَقیرُ الّذی لایسأَلُ النّاسُ وَ المسكینُ الّذی یَسأَلُ، تفسیر صافی، ص 708.
[3] . برای فقراء: آن كسانی كه در راه خدا بازداشت شده اند، قدرت سیر در زمین را ندارند،‌نادان آنها را از جهت عفیف بودنشان، ثروتمند می پندارند،‌تو آنها را به سیما می شناسی، از مردم در حالت الحاح سؤال نمی كنند سوره بقره، آیه 273.
[4] . وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتانا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِینَ فَلَمَّا آتاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَ تَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ، سوره توبه، آیه 75.
[5] . آداب النفس، ج 1، ص 325، منهج الصادقین، در شرح آیه.
[6] . خصال، ج 1، ص 156، خصال ده گانه.
[7] . علَیكم بالزّكوهِ فَانّی سمعتُ نبیّكم یقول: الزكوهُ قَنْطَرَهُ الإسلامِ فَمَن اَداها جازَ القَنطرهَ وَ مَنْ مَنَعَها احتُبِسَ دونَها وَ هی تُطفی غضَبَ الرَّبَّ، بحار،‌ج 96، ص 15.
[8] . مَن ایقَنَ بِالخَلفِ جادَ بالعطیّه، بحار، ج 96، ص 115.
[9] . طوبی لمَن انْفَقَ الفَضلَ مِن مالِهِ و اَمسَكَ الفَضلَ‌ مِن كلامِهِ، بحار، ج 96، ص 117.
[10] . اَما علمت اَنَّ صَدَقهَ المُؤمن لاتخرج من یدهِ حَتی یٌفَكَّ بها عَنْ لُحِی سَبْعینَ شیطاناً و ما یَقَعُ فی یَدِ السّائلِ حَتی یقَعَ فی یَدِ الرَّبَّ تباركَ و تعالی اَلم یقل هذه الآیهَ: المْ یَعلَمُوا اّنَّ الله هو یَقبلُ عنَ عبادهِ و یأخُذًُ الصّدقاتِ. سوره توبه، آیه 104، بحار، ج 96، ص 127.
[11] . سفینه البحار، لغت صدق.
[12] . بحار، ج 96، ص 115.
[13] . ما من شَیءٍ اِلا وكلَ بهِ ملكٌ إلا الصَّدَقهَ فاِنّها تَقَعُ فی یدِ الله، بحار، ج 96، ص 127. روایت گذشته از امام باقر ـ علیه السلام ـ نیز بر آن دلالت دارد.
[14] . و ما نقَصَ مالٌ مِن صدَقهٍ قطّ فاعطوا و لا تَجبنوُا. بحار، ج 96، ص 131.
[15] . و الصّدَقَهًُ تكسِرُ ظَهْرهُ. بحار، ج 96، ص 114.
[16] . الصّدقهُ تمنَعُ میتهَ السُوءِ، بحار ج 96، ص 124.
[17] . بحار، ج 96، ص 119.
[18] . اِستَنزلوُا الرّزقَ‌ بالصّدقه، بحار، ج 96، ص 118.البر و الصدقه ینفیانِ الفقرَ همان مدرك، ص 119.
[19] . داووا مرَضاكُم بالصّدقهِ، بحار، ج 96، ص 120.
[20] . دفع الله عزّوجلَّ عنه الهَدمَ. بحار، ج 96، ص 124.
[21] . أنّ الصّدقهَ وصلهَ الرّحِم تعمِّرانِ الدّیارَ. بحار، ج 96، ص 130.
[22] . تدفَعُ القَضاءَ المُبرَمَ مِنَ السَّماءِ بحار، ج 96، ص 130.
[23] . لقمهُ بلقمهٍ، بحار، ج 96، ص 124.
[24] . من منعَ مالَهُ من الاَخیار اختیاراً صرَفَ اللّهُ مالَهُ الیَ الاشرارِ اضطراراً. بحار، ج 96، ص 131.
[25] . قال النَّبی ـ صلی الله علیه و آله ـ : الصّدَقهُ تسُدُّ سَبعینَ باباً مِنَ الشَّرََ. دعوات راوندی.
[26] . اذا اَملقتُم فتاجِرُوا الله بالصَّدقَهِ. نهج‌البلاغه، ص 258، حكم.
[27] . قال ابو عبدالله ـ علیه السلام ـ : اذا وَقعَ فی نفسِكَ شَیءٌ فخذ شَیئاً فتصدَّق بهِ علی اَوّلِ‌ مسكینٍ تلقاهُ فانَّ الله یَدْفعُ عَنكَ، نهج‌البلاغه، ص 129.

17 . صدقه در شب، خشم خدا را فرو نشاند و گناه بزرگ را نابود ساخته و حساب را آسان گرداند.[1]
18 . یك درهم صدقه بالاتر از ده شب نماز است.[2] باید توجه داشت كه مراد از ده شب نماز، قسم مستحب آنست نه واجب، وگرنه اگر كوه ابوقبیس طلا گردد و در راه خدا انفاق شود، جای یك ركعت واجب را نخواهد گرفت.
19 . قرض انسان ادا شود و بركت ایجاد كند.[3]
20 . فرزندان انفاق كننده، مورد بخشش الهی قرار گیرند.[4]
21 . نحسی روز و شب را برطرف می سازد، چنانكه از امام صادق ـ علیه السلام ـ روایت شده كه پدران بزرگوارش از جد والاتبار خود نقل فرموده اند میان من و مردی زمینی بود. آنمرد اراده كرد آن را قسمت كند. چون از اهل نجوم بود، در ساعت خوبی اقدام كرد، وقتی به سوی این كار بیرون آمد، بدنبال پدرم فرستاد، چون زمین را قسمت كردند، بهترین سهم نصیب پدرم شد، آن مرد تعجب كرد، پدرم به او فرمود: چرا تعجب می كنی؟ جریان ساعت را گفت.
حضرت فرمود: آیا تو را به بهتر از آنچه انجام دادی، دلالت نكنم؟ چون صبح كردی، به صدقه ای تصدق كن كه نحسی آن روز از تو برطرف خواهد شد و چون شب نمایی، صدقه بده كه نحسی آن شب از تو برطرف خواهد گردید.[5]
موضوع نحسی روز و شب، چنانكه در شرح گفتار رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ (ساعاتُهُ اَفْضلُ السَّاعاتِ) گذشت، هم از آیات قرآنی استفاده می گردد و هم از روایات، بعلاوه با تجربه ثابت شده كه بعضی از روزها، برای انسان نحس گشته و در آن روز مصائب گوناگونی به سوی او رو می آورد و یا در بعضی از شبها، حوادث رقت بار و قضایای كوبنده ای بوجود می آید كه خود دلیل بر صحت و امكان آنست ـ والله اعلم.
آیا صدقه انحصار به بینوایان دارد؟
شكی نیست در اینكه انفاق به بینوایان، از صدقات مشروع بحساب آمده و دارای فوائد مذكور است، اما آیا انفاق به غیر فقیر نیز صدقه بوده و فوائد گذشته را هم در بر دارد یا نه؟
از روایات استفاده خواهد شد كه انفاق بطور كلی صدقه است و دارای همان فوائد خواهد بود، گرچه در بسیاری از آنها ذكر فقراء و مساكین شده، چنانكه در اصل خطبه شعبانیه نیز ذكر گردیده.
از جمله روایاتی كه بر مطلوب ما دلالت دارد، روایتی است كه از پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ نقل گردیده كه: هر احسانی چه به مالدار و چه به فقیر، صدقه است. پس صدقه دهید، گرچه به نصف خرمایی باشد، و از آتش پرهیز نمائید، گرچه به نصف خرمایی باشد.
پس بدرستی كه خداوند بزرگ آن نیمه خرما را برای صاحب صدقه تربیت می كند،‌چنانكه یكی از شما بچه الاغ یا بچه شترش را می پروراند،‌تا اینكه آن را در قیامت به او رد كند، بزرگتر از كوه بزرگ.[6]
چگونه باید انفاق كرد؟
اصولاًُ باید دانست كه در آئین اسلام، در هر موضوعی خداوند حد وسط را ملاحظه كرده و به آن فرمان داده است و لذا نه افراط در آن دیده می شود و نه تفریط و بهمین جهت، امت هم به امت وسط نامیده شده است.[7]
یكی از موضوعاتی كه می توان در آن حد وسط را مشاهده كرد، انفاقات و صدقات است؛ خداوند بزرگ چنین دستور فرموده: نه آن اندازه انفاق كن كه به نكوهش و حسرت بنشینی و نه دستهای خود را به گردن بندی و هیچ انفاق ننمایی، بلكه میانه روی را پیشه خود ساز.[8]
علت نزول آیه آنطور كه از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل گردیده این بود كه امكان نداشت كسی شرفیاب حضور پیغمبر ـ صلی الله علیه و آله ـ شود و از او چیزی درخواست نماید و حضرت او را رد سازد.
روزی زنی بچه خود را نزد او فرستاد و گفت: اگر آن حضرت فرمود: چیزی ندارم، بگو پیراهن خود را بده بچه نزد ایشان رفت، حضرت چیزی نداشت، آن كودك پیراهن او را گرفت آیه فرود آمد كه میانه روی را مراعات كن.[9]
چه صدقه ای قبول خواهد شد؟
شكی نیست در اینكه در دنیا، انفاقات روی اغراض صورت می گیرد؛ گاهی برای شهرت در میان مردم، زمانی، برای تلافی كردن، و گاه برای زیادی هوادار روزی بجهت كوبیدن حریف، و ممكن است برای انگیزه های دیگر انجام گیرد، البته بسیار هم دیده شده كه برای رضای خدا و بجهت فرمان آفریدگار با عظمت و حكیم و داناست.
و نیز انفاقات گاهی از مال حلال و زمانی از حرام و گاه از مال شبهه ناك صورت می گیرد.
بنابراین باید كوشید كه صدقه و انفاقی كه آن اندازه ارزنده است و دارای فوائد بسیاری است، با موانعی توأم نگردد كه مردود شناخته شود و مورد قبول حضرت احدیت قرار نگیرد، بلكه تا بتواند باید با تلاش بسیار و دقت زیاد، آن را از مال حلال تهیه كرده، خالصانه برای تحصیل خوشنودی خدای بزرگ، در خفا و پنهانی، انفاق نموده تا فوائد مذكور نصیب او گردد.
خداوند حالات فُسّاق را كه بیان می كند چنین می فرماید: بگو (ای پیغمبر) شما با میل یا اكره انفاق كنید، هرگز از شما پذیرفته نخواهد شد؛ زیرا شما ملت فاسقی هستید.[10]
و یا درباره ریاكاران چنین می فرماید: و كسانی كه اموال خود را به جهت خودنمایی و دیدن مردم انفاق می كنند، و به خدا و روز قیامت ایمان ندارند (آنان مستكبر و خودستا بوده) و هر كه شیطان دوست او باشد (مسلّم از او عمل پذیرفته نخواهد شد) پس شیطان بد همنشینی است.[11]
و در خصوص منت گذارندگان چنین می فرماید: ای كسانی كه ایمان دارید! صدقات خود را با منت و آزار باطل مسازید، مانند آنكه مال خود را بجهت دیدن مردم انفاق كند.[12]
و در موضوع شرائط دیگر چنین می فرماید: ای گروندگان! از پاكیزه های آنچه كسب كرده اید انفاق نمایید و از آنچه ما از برای شما از زمین می رویانیم و از پلید آن اراده انفاق نكنید، در صورتی كه خودتان گیرنده آن نیستید،‌ مگر آنكه از آن چشم پوشی كنید، و بدانید كه خدا بی نیاز پسندیده است.[13]
روشهای نیكو در صدقه از دیدگاه روایات :
نظر به اینكه روایات متمم آیات قرآنی و مبین آنهاست، در هر باب و در هر موضوع كه قرآن وارد شده، روایات هم تذكراتی دارد و بهمین جهت در موضوع صدقات، روشهای پسندیده ای را بیان داشته اند كه بسیار مناسب است ملت مسلمان در انفاقاتشان آنها را مراعات كرده و بكار برند:
1 . از حلال باشد چنانكه گذشت:
یكی از اصحاب امام صادق ـ علیه السلام ـ گوید: به آن حضرت عرض كردم: من دو آیه از قرآن را امتحان كردم به نتیجه نرسیده ام، حضرت فرمود:‌ كدامند؟ گفتم: این آیه كه خدا فرموده:‌مرا بخوانید من دعای شما را اجابت می كنم.[14] ما او را می خوانیم اجابت را نمی بینیم! فرمود: آیا چنین می بینی كه خدا خلف وعده می كند؟ گفتم: نه. فرمود: پس چگونه است؟ گفتم: نمی دانم، فرمود: من تو را از آن خبر می دهم:
هر كه خدا را در آنچه به آن فرمان داده فرمان برد، آنگاه او را از جهت و ناحیه دعا بخواند، اجابت خواهد كرد. گفتم: جهت و ناحیه دعا چیست؟ حضرت فرمود: ابتداء می كنی بنام خدا، سپس او را ثنا می گویی و به بزرگی یاد می كنی و نعمت های او را كه بر تو ارزانی داشته یاد می نمایی، سپس او را شكر می كنی، آنگاه بر پیامبر و آل او درود می فرستی، بعد گناهان خود را متذكر می شوی، پس اقرار به آن می نمایی.
سپس پرسید: آیه دیگر كدام است؟ گفتم: گفتار خدا: آنچه انفاق می كنید از چیزی پس خدا آن را عوض می دهد[15] و من انفاق می كنم و بدل آن را نمی بینم!
حضرت فرمود: آیا خلف وعده را در او می بینی؟ گفتم: نه فرمود: پس چگونه است؟ گفتم: نمی دانم. حضرت فرمود:
اگر یكی از شما مال حلالی را كسب كند و در راه خدا انفاق نماید، هیچ درهمی را انفاق نمی كند، مگر آنكه خدا عوض آن را خواهد داد.[16]
2 . چنانكه گذشت در انفاق خود از منت نهادن بپرهیزد: از علی ـ علیه السلام ـ روایت شده: بهشت بر سه طائفه حرام باشد:‌ منّان (منت گذار) قتّات (سخن چین)، مدمن الخمر ( كسی كه از خوردن شراب باكی ندارد یا آنكه دائم می خورد).[17]
3 . پنهانی صدقه دادن:
شكی نیست در اینكه انفاق در پنهانی برای انسان، سالم تر است تا آشكارا؛ زیرا آدمی باید خود ساخته باشد كه بتواند خود را از ریا حفظ كند و از طرفی گرفتن صدقه برای طرف نیز آسان تر می باشد، زیرا در انفاق آشكار، ممكن است شخص بینوا خجالت بكشد.
و شاید بهمین جهت باشد كه از پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ نقل شده: چهار چیز از گنجهای نیكی است: كتمان حاجت، كتمان صدقه، كتمان مرض و كتمان مصیبت.[18]
و از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل شده:‌آنچه را كه خدا بر تو واجب كرده، آشكار كردن آن بهتر از پنهان نمودن آنست و آنچه مستحبی است پنهان كردن آن از علنی كردن بهتر است و اگر انسانی زكات مالش را بر گردنش حمل كند و آشكارا تقسیم نماید، این عمل بسیار نیكوست.[19]
4 . انفاق به بستگان:
انفاق نسبت به بستگان و فامیل، هم صدقه است و هم پیوند خویشی، چنانكه از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ روایت شده: صدقه بر مسكین صدقه است و بر خویشاوند صدقه وصله است.[20]
از حسین بن علی ـ علیهما السلام ـ روایت شده كه: از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ شنیدم كه فرمود: به كسی كه متكفل امور آنها هستی،‌ابتداء كن؛ مادرت، پدرت، خواهرت و برادرت، سپس پائین تر بعد پائین تر و فرموده: صدقه ای نیست در صورتی كه فامیل محتاج باشد.[21]
از موسی بن جعفر ـ علیهما السلام ـ روایت شده كه: در بنی اسرائیل مرد صالحی بود و زن صالحه ای داشت.

[1] . إنَّ صَدقهَ اللّیلِ تُطُفی غضبَ الرَّبَّ و تَمْحُوا ذَنبَ‌ العظیمِ و تُهوّن الحِسابَ‌. بحار، ج 96، ص 128.
[2] . صدقهُ درهمٍ افضَل من صلوهٍ عشرٍ لیالٍ، بحار، ج 96، ص 133.
[3] . الصدقهُ تَقضِی الدَّینَ‌ و تُخلِفُ البرَكهَ، بحار، ج 96، ص 134.
[4] . قال الصادق ـ علیه السلام ـ ما اَحسَنَ عبدٌ الصّدقهَ فی الدُّنیا إلا احسَنَ اللهُ الخلافهَ علی وُلِدِهِ مِن بَعدهِ. بحار، ج 96، ص 135.
[5] . إذا اَصبَحتَ فَتَصدَّق بِصَدَقَهٍ تُذهب عَنكَ نَحَس ذلكَ الیَومِ، وَ إذا اَمسَیتَ فَتَصَدَّق بِصَدقهٍ تذهب عَنكَ نحس تِلكَ اللَّیله، نوادر، ص 53، كافی، ج 4، ص 6، بحار، ج 96، ص 131. كلُّ معروف صدقَهٌ الی غنیَّ او فقیر فتصَدَّقوا ولو بَشِقِّ تَمرَهٍ و اتَّقوا النّار ولو بشِقَّ التَّمرهِ‌ فانَّ الله عزوجلّ یربیها لصاحبِها كما یربّی اَحَدُكم فلوه اَو فصیلَهُ حتّی یوفِّیهُ اِیّاها یَومَ القیمهِ حتّی یكونَ اَعظمَ مِن الجَبَلِ العَظیم، بحار، ج 96، ص 122.
[6] . كلّ معروف صدقه الی غنیّ او فقیرٍ فتصدّقوا ولو بشق تمرهٍ و اتّقُوا النّار ولو بشقّ التَّمرَهِ فانَّ اللهَ‌ عزوجلّ یربیها لصاحبها كما یُربّی احدُكم فَلْوَهُ اَوْ فَصیلهُ حتی یوقّیَهُ ایّاه یوم القیامه حتی یكون اعظم من جبل عظیمِ. بحار. ج 96،ص 122.
[7] . و كذلك جعلناكم امّهَ وَسَطاً لتَكونوُا شُهَداءَ علَی النّاس سوره بقره، آیه 143.
[8] . و لا تجعل یدكَ مغلُولهً الی عُنقِكَ و لا تَبسطها كلَّ البَسطِ فَتَقعُدَ ملوُماً مَحسوراً، سوره بنی اسرائیل، آیه 29.
[9] . تفسیر صافی، ج 1، ص 967.
[10] . قل انفقوا طوعاً اَوْ كَرهاً لن یُتقَبَّلَ منكم اِنّكُم كُنتُم قوماً فاسقینَ، سوره توبه، آیه 53.
[11] . و الذین ینفقونَ اموالَهُم رئاءَ النّاس و لا یؤمنونَ باللهِ و لا بالیومِ الآخرِ‌و مَنْ یكُن الشَّیطانُ لَهُ قریناًُ فساءَ‌ قریناً، سوره نساء، آیه 38.
[12] . یا ایّها الّذین آمنوا لاتُبطلوا صدَقاتِكم بالمن و الأذی كَالَّذی یُنفِقُ مالَه رئاء النّاس، سوره بقره، آیه 263.
[13] . یا ایها الذین آمنوا انفقوا من طیبات ما كسبتُم و ممّا اَخرجنا لكم مِنَ الأرضِ و لا تیَمَّمُوا الْخبَیثَ منهُ تُنفقونَ و لستُم بآخذیهِ إلا اَن تُغمضوا فیه و اعلموا انَّ الله غنیٌ حمیدٌ، سوره بقره، آیه 267.
[14] . ادعونی اَستَجِب لكم،سوره مؤمن، آیه 62.
[15] . و ما انفقتُم من شیءٍ فهوَ یخلِفهُ. سوره سبأ، آیه 38.
[16] . لو أنّ احدكُمُ اكتسَبَ المالَ من حلّهِ و انفَقَ فی حقّهِ لَم یَنفق درهماً إلا اخلف الله علیه. بحار، ج 96، ص 145.
[17] . تحرمُ الجنّه علی ثلاثهٍ، علی المنّانِ، و علی القتّاتِ و علی مدمِنِ الخَمرِ. بحار، ج 96، ص 144
[18] . اربعه من كنوز البرِّ: كتمانُ الحاجه ِ و كتمانُ الصدقهِ و كتمان المرض، و كتمان المصیبهِ. بحار، ج 96، ص 155.
[19] . كلّما فرضَ علیكَ فإعلانهُ افضل من اسراره و ما كان تطوعاً فاسرارهُ افضلُ من اعلانِهِ، و لو انّ رجلاً حمل زكات مالِه علی عاتقیه فقسّمَها علانیهً، كان ذلك حسناً جمیلاً، تفسیر صافی، ج 1، ص 228.
[20] . الصدقه علی مسكینِ صدقهٌ، و هی علی ذی رحمٍ صدقهٌ وصله. بحار، ج 96،ص 137.
[21] . سمعتُ رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ یقول: ابدَ بمن تعولُ امّكَ، و اباكَ، و اختَك، و اَخاكَ، ثمَّ اَدناكَ فاَدناكَ و قالَ: لا صدقهَ‌ و ذو رحمٍ محتاجٌ. اختصاص مفید، ص 219.

در خواب دید كه به او گفته شد: خداوند در زندگانی برای تو چنین مقرر فرموده كه نصف عمر در وسعت و نصف دیگر در تنگی و سختی باشی، اینك اختیار با توست، نصف اول عمر را اختیار می كنی یا نصف آخر را؟ من گفتم: من زن صالحه ای دارم كه در معاش با هم شریكیم، باید با او مشورت كنم.
صبح كه شد، جریان خواب را برای زن بیان كرد زن گفت: نصف اول عمر را برگزین و در عافیت بشتاب، زود است كه خداوند بر ما رحم كرده و نعمت خود را تمام كند.
شب كه شد، دوباره طرف را در خواب دید، از او پرسید چه كردی؟ گفت:‌نصف اول را اختیار كردم. گفت: میل خودت است آنگاه دنیا از هر طرف به او رو آورد، زن او به او گفت: به خویشان و نیازمندان برس، به آنها پیوند كن و نیكی نما و به همسایه ات و برادرت فلانی برس.
چون نصف عمر گذشت، مردی را كه دیده بود، در خواب دید، به او گفت: بدرستی كه خدا از تو تشكر نموده و برای توست در تمام عمر آنچه گذشته است از وسعت.[1]
5 . انفاق به همسایگان:
خویشاوند و همسایه در آیات و روایات بسیاری، اكیداً مورد سفارش قرار گرفته كه اگر دلیلی نبود بر اینكه همسایه ارث نمی برد، آدمی خیال می كرد همسایه از انسان ارث می برد.
از پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ نقل شده: به من ایمان نیاورده كسی كه سیر بخوابد و همسایه مسلمان او گرسنه باشد.[2]
ابوالفتوح رازی، از آن حضرت نقل كرده: مؤمن نیست كسی كه همسایه او از شرش ایمن نباشد. گفتند: یا رسول الله! حق همسایه بر همسایه چیست؟ فرمود: پست ترین حق او اینكه اگر قرض بخواهد، به او بدهد و اگر استغاثه كند، به فریادش رسد، اگر چیزی بعاریت بخواهد، به او بدهد اگر به احسان او نیازمند گردد فریادش رسد، اگر چیزی بعاریت بخواهد، به او بدهد اگر به احسان او نیازمند گردد او را احسان كند، هر زمان او را بخواند اجابت نماید، اگر مریض شود عیادتش كند، اگر بمیرد او را تشییع نماید، اگر خیری به او رسد خوشحال شود، اگر مصیبتی به او وارد گردد بد حال شود، خانه خود را بلندتر از خانه‌ او نكند كه موجب اذیّت او گردد، و اگر چیزی بخانه آورد بخانه او بفرستد.
تا آنكه فرمود: آنچه را كه گفتم بشنوید! ادا نمی كند حق او را مگر اندكی و براستی كه مرا خداوند نسبت به همسایه سفارش فرموه كه من گمان بردم برای او ارث قرار می دهد.[3]
در ایام و ساعات مخصوص صدقه دهد:
از امام صادق ـ علیه السلام ـ روایت شده: صدقه در روز جمعه، دو چندان خواهد شد.[4]
و نیز فرمود: هر كه در ماه مبارك رمضان صدقه دهد، خداوند از او هفتاد نوع از بلا را برطرف سازد.[5]
ابوحمزه ثمالی گوید: روز جمعه ای با علی بن الحسین ـ علیهما السلام ـ نماز صبح كرده، پس از فراغ از نماز و تسبیح، از مسجد بیرون آمد، من هم با او بودم،‌كنیز خود را بنام «سكینه» طلبید، فرمود: مبادا سائلی را كه در خانه آید، رد سازید، مگر آنكه به او غذا دهید؛ زیرا امروز روز جمعه است.
به حضرت گفتم: چنین نیست كه هر كه سؤال كند مستحق باشد؟ حضرت فرمود: ای ثابت![6] می ترسم بعضی از آنها مستحق باشد به او چیزی نخورانیده، ردش كنیم، پس بما اهل بیت آنچه را كه بر یعقوب و آلش نازل شد فرود آید، آنها را غذا دهید! آنها را غذا دهید! بدرستی كه یعقوب هر روز گوسفندی را می كشت، سپس از آن تصدق داده و خود و عیالش از آن می خوردند.
شب جمعه ای در وقت افطار سائل عبوری، مؤمن، روزه دار، غریب و مستحقی كه در نزد خدا منزلتی داشت، به در خانه اش آمد، صدا زد: از زیادی غذای خود به من سائل عبوری غریب گرسنه بدهید! و مكرر همین خواهش را نموده گفتار او را می شنیدند ولی چون نمی شناختند، حرف او را تصدیق ننمودند.
چون مأیوس شد و شب او را فرا گرفت، گریان برگشت و شكایت گرسنگی خود را به خدای بزرگ نمود شب را به گرسنگی گذرانید و فردا را هم روزه گرفت، گرسنه و شكیبا و ثناگوی خدای بزرگ، و در آن شب یعقوب و آلش سیر خوابیدند و صبح كردند در حالی كه از غذای آنها زیاده آمده بود.
حضرت فرمود: خداوند بزرگ به او وحی فرمود: ای یعقوب! بنده مرا خوار ساختی، بنحوی كه مستحق غضب من گردیدی و مستوجب ادب من و فرود آمدن عقوبت من بر تو و بر فرزندانت.
ای یعقوب! بدرستی كه محبوب ترین پیمبرانم به سوی من و گرامی ترین آنها نزد من كسی است كه بیچارگان بندگانم را رحم كند و آنان را به خود نزدیك نموده، غذایشان دهد و پشتیبان و پناهگاه آنها باشد.
ای یعقوب! آیا به «ذمیال» بنده من رحم ننمودی؟ با آنكه در عبادت خود كوشا و از ظاهر دنیا به كم قانع است، او هنگام افطار به در خانه ات آمد و شما را ندا كرد،‌به او غذا ندادید، گریان برگشت و به من شكایت كرد و گرسنه خوابید صبح برای من روزه گرفت و تو با فرزندانت ای یعقوب! سیر خوابیده و صبح كردید در حالی كه زیادی غذای شب در نزد شما بود؟!
آیا نمی دانی كه عذاب و بلای من به دوستانم سریعتر است تا به دشمنانم؟ و چنین كاری از جهت حسن نظر من به آنها است و استدراج برای دشمنان است آگاه باش! سوگند بعزت خود، هر آینه به تو بلای خود را فرو فرستم و تو و فرزندانت را نشانه تیر مصائب خود قرار دهم و تو را بعقوبت خود می آزارم. پس آماده بلا و خشنود به حكم من بوده و به مصیبت ها شكیبا باشید.[7]
آری، آدمی نمی داند كه در رد سائل چه ضررهایی متوجه انسان شده و چه منافعی از دست او می رود كه همین داستان و داستانهای دیگر مانند داستان علویه و نصرانی و شیخ بلد و غیر آن، روشنگر آنست و باید چنین قضایایی درس بزرگی باشد برای دیگران و عبرتی برای هر فرد مسلمان.
بدی رد سائل و نكوهش سؤال:
در قرآن حالات بینوایان عفیف[8] و بدی رد سائل آمده و همچنین در روایات مفصل بیان گردیده كه اگر كسی به همه آنها اطلاع حاصل كند، امكان ندارد گدایی كند و یا اگر سائلی به او مراجعه كرد، او را ناامید سازد و براستی كه اگر احتیاج، كسی را مجبور به سؤال كرد و حقیقتاً درمانده و محتاج گردید، وظیفه هر فرد مسلمان است كه حاجت او را برطرف سازد، بلكه تا بتواند او را بر خود مقدم دارد و این درس را از مكتب علی ـ علیه السلام ـ فرا گیرد:
ابوسعید خدری نقل كرده: روزی علی ـ علیه السلام ـ از فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ پرسید: آیا نزد تو از غذا چیزی هست كه ناشتایی كنیم؟ فاطمه عرضه داشت: نه، دو روز است در نزد من چیزی نبوده و تو را بر خود و فرزندانم مقدم داشتم.
علی ـ علیه السلام ـ بیرون رفت در حالی كه به خدای بزرگ توكل كرده و گمان نیك به او داشت. یك دینار قرض گرفت، همینكه اراده كرد برای عیالش چیزی بخرد مقداد بن اسود كندی ـ ره ـ به او رسید و روز بسیار گرمی بود كه زیر تابش آفتاب، آدمی اذیت می شد. حضرت از او پرسید: چه شده كه در چنین وقتی از خانه بیرون آمدی؟
عرضه داشت: تقاضامندم مرا واگذار! حضرت فرمود: امكان ندارد. از او ابرام و از حضرت اصرار تا آنكه گفت: صدای گریه عیال را از تنگدستی شنیدم.
چشمان علی ـ علیه السلام ـ پر از آب شد، قضیه خود را هم بیان فرمود و گفت: اینك این یك دینار كه من جهت عیالم قرض كردم بگیر! تو را بر خود مقدم داشتم.[9]
از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ روایت شده كه خواهش سائل را قطع نكنید! اگر نه این بود كه بیچارگان دروغ می گفتند، كسی كه آنها را رد كند، رستگار نمی شد.[10]
و نیز فرموده: سائل را به چیز كمی یا با نرمی و رحم دلی رد كنید؛ زیرا سائلی بسوی شما خواهد آمد كه نه از انس است و نه از جن، تا ببیند رفتار شما را در آنچه خداوند به شما از فضل و كرمش بخشیده ببیند.[11]
سائلین هم باید متوجه باشند كه بشر فقط باید بسوی خدای جهان آفرین و روزی دهنده تمام مخلوقات، دریایی، صحرایی، زمینی، هوایی، موجودات ریز و ذره بینی و مخلوقات كوه پیكر، دست گدایی دراز كند، و به هیچوجه به مخلوقی كه همچون خودش محتاج و درمانده و ضعیف و ناتوانست رو نزند و امیدوار نگردد زیرا كه امیدش قطع خواهد شد، و بداند كه رسول گرامی اسلام فرمود:
هر كه «از خلق» بی نیاز گردد، خداوند او را بی نیاز سازد و هر كه طلب خویشتن داری كند، خدا او را خویشتن دار سازد و هر كه «ازخدا» سؤال كند، خدا به او ببخشد، و هر كه بر روی خودش در سؤال را باز نماید، خداوند بر او هفتاد در از بیچارگی باز كند كه چیزی، كوچكترین در آن را نبندد.[12]